سُعد

بیخ یا به اصطلاح فنی غدۀ زیر زمینی گیاهی است که گونه های مختلف آن را به فارسی به طور کلی « جگن » می نامند. غدّه یا ریشۀ متورم آن را که در بعضی گونه ها معطر و خوشبو و در برخی گونه ها شیرین و خوردنی است و مصرف دارویی دارد در کتب طب سنتی با نامهای « سُعد» و « سُعد کوفی»،          « صباح الخیر»، « مشک زمین » و « حب الزلم» و نوعی از آن نیز « سعد هندی» نامبرده می شود . در آذربایجان آن را « تپلاق» یا « توبولاق» و در تنکابن مازندران « استکور» می نامند. گیاه را به فرانسوی Souchet و غدّه معطر آن را Souchet  odorant و Amande  de  terre گویند و به انگلیسی Sedge و Galingale و به یونانی Kypeiros که به معنای گیاه باتلاقی است می نامند و جنس گیاه که به لاتین Cyperus گفته می شود از ریشۀ یونانی آن گرفته شده است.

گیاهی است از خانوادۀ جگنها  Cyperaceae که متجاوز از یکصد گونه دارد و نام علمی گونه هایی از آن عبارت است از :

1- Cyperus  longus  L. که گونه با غدّه های معطّر است این گونه که دارای ساقۀ زیرزمینی خزنده و ساقۀ هوایی سه گوش است ، بلندی آن 100-40 سانتی متر می شود در ایران در اطراف تهران ، در لرستان در بیشه و اشتران کوه و خرم آباد ، در شیراز و کازرون ، در بلوچستان دیده می شود در هند نیز انتشار دارد.

2- Cyperus  escultus  L. این سعد را که به عربی « حب الزلم» گویند، به فرانسوی Amande de terre  , Souchet  comestible نامیده می شود. گیاهی است علفی چند ساله ، بی کرک، بلندی ساقۀ آن 50-20 سانتی متر . در بعضی قسمتهای ساقۀ گیاه برجستگی های کوچک به شکل غدّه دیده می شود. ساقۀ آن سه گوشه و روی سطح آن خطوط ظریف طولی وجود دارد. سنبلکهای آن خرمایی رنگ مایل به زرد و برگها باریک و دراز است .این گونه در هند، ایران ، افریقا و امریکا انتشار دارد در ایران در اهواز و شیراز دیده می شود.

3- .Cyperus    rotundus L. نام محلی آن در ایران « تاپاتی» است به فرانسوی Souchet  rond و به انگلیسی Nutt  grass گفته می شود.گیاهی است چند ساله به بلندی 40 – 20 سانتی متر. ساقۀ زیرزمینی آن در قسمتهای مختلف دارای تورمهای غده ای سیاه رنگ به شکل تخم مرغی دراز می باشد . ساقۀ آن سه گوشه است . برگها متعدد و کوچک به طول 6-2 میلی متر. و سنبلکها به رنگ   قهوه ای مایل به قرمز است . این گیاه در ایران در کرج ، اطراف تهران و در شمال در مازندران ، در مشرق در خراسان ، در مناطق مرزی ایران و عراق و در نصیرآباد بلوچستان که با نام محلی « کاب» شناخته می شود و در شیراز دیده می شود.

گونه ای از این گیاه نیز در منازل به عنوان گلدان زینتی کاشته می شود که در تهران آن را « علف چتری » گویند ، زیرا برگهای آن مانند چتر است و هر چند برگ از یک نقطه خارج می شود . به انگلیسی این گونه را Umbrella  grass و Umbrella   flatsedge گویند نام علمی آن Cyper   alternifolius می باشد.

گیاهی است چند ساله به بلندی 90-30 سانتی متر . برگهای آن باریک دراز و علفی به رنگ سبر تیره و هر چند برگ مانند چتر از یک نقطه خارج می شود ساقه گیاه سه گوشه است. در اواخر تابستان گلهای آن ظاهر می شود این گیاه بومی مناطق نیمه حارّه است و مرتباً باید آبیاری شود سرمای زمستان مناطق سرد را تحمل نمی کند و باید در داخل منزل یا گلخانه باشد.

سعد و به طور کلی انواع گونه های آن در نقاط بسیار مرطوب و باتلاقی مناطق گرم و معتدل دنیا می رویند و ریشه های گیاه باید همیشه در آب باشد به طوری که اغلب مردم جگنها را علفهای هرز باتلاقها می دانند. تکثیر این گیاه با کشت غده های آن در فروردین ماه و برداشت آن در ماههای آبان و آذر انجام میشود. غده های معطر آن که سعد کوفی گفته می شود در طب سنتی مصارف دارویی وسیعی دارد و در مورد کشت گونه های زینتی درگلدان ، قسمتی از بوتۀ گیاه را جدا کرده و با ریشه از بوتۀ اصلی جدا می کنند و مستقلاً می کارند.

ترکیبات شیمیایی

در سعد گونۀ C.rotundus یک اسانس مشخص شده که مقدار آن در حدود 5/0 درصد آن است و شامل پینن ، مقدار کمی سینئول ، سسکی ترپن، و یک الکل جدید به نام ایزوسی پرول می باشد . به علاوه دارای چربی است که شامل 7/2 درصد یک مادۀ مومی خنثی ، گلیسرول ، لینولنیک اسید ، لینولئیک اسید، اولئیک اسید ، میر یستیک اسید ، و استئاریک اسید می باشد. یک آلکالوئید ناپایدار نیز در سعد وجود دارد [ G.I.M.P] .اسانس روغنی فرّار قسمت متورم زیرزمینی سعد گونۀ یاد شده خاصیت آنتی بیوتیک دارد و از رشد مایکروکوکوس پیروژنس واریته اورئوس جلوگیری می کند [S.G.I.M.P].

در گزارش دیگری آمده است که قسمت زیرزمینی متورم سعد گونه C.rotundus دارای اسانس روغنی فرّار ، نوعی پروتئید [ ایچی مورا]، نشاسته، قند و مواد رزینی و یک آلکالوئید استافیلوکوکوس اورئوس جلوگیری می نماید.

در گونۀ C.esculentus غده های متورم قسمت زیرزمینی گیاه دارای در حدود 28- 20 درصد روغن با طعم و بوی مطبوع است و به علت چربی زیادی که در غده های آن وجود دارد ، آردی که از آن تهیه می شود مادۀ غذایی بسیار پرانرژی می باشد.

سعد که از ریشۀ گیاهان یاد شده بخصوص نوع معطر آن از ریشه گیاه C.longus به دست می آید غده ای است به شکل و اندازۀ بادام یا زیتون و یا کمی بزرگتر ، پوست آن سیاه و داخل آن سفید و معطر است . نوعی از آنکه در بازار سعد هندی گفته می شود مغز آن سفید نیست و کوچکتر از نوع سعد کوفی است و شبیه زنجبیل می باشد و اگر جویده شود زعفرانی رنگ می شود. خاصیت نوع هندی آن این است که اگر به پوست بدن مالیده شود ، موهای آن قسمت می ریزد در ایران بهترین سعد را از نظر دارویی از ریشۀ جگنهایی که در فارس در کنار رودخانه ها می روید ، به دست می آورند ، مغز آن بسیار سفید و معطر است .

در هند قسمت زیرین متورم گونه خوراکی C.esculentus محرک و افزایش دهندۀ نیروی جنسی است و سعد معطر حاصله از گونۀ C.longus دارای طعم کمی تلخ و معطر است و دراسپانیا به عنوان محرک و مقوی معده و قاعده آور خورده می شود و سعد به دست آمده از ریشۀ گونه C.rotundus مدّر و قاعده آور و معرّق و ضد کرم شکم و محرک است و برای اختلالات معده و تحریکات روده ای تجویز می شود . در چین ، ژاپن ، کره و تایوان سعد حاصله از گیاه C.rotundus ، به عنوان قاعده آور ، مسکن ، آرام بخش ، ضد اسپاسم [ ایچی مورا و کاریونه و کیمورا] و بند آورندۀ خونریزی [ کاریونه و کیمورا] . تجویز میشود. این سعد برای معالجۀ انواع و اقسام ناراحتی های رحمی شامل بند آمدن بی موقع عادت ماهیانه و عادت ماهیانه با خونریزی خیلی شدید و همچنین برای رفع ناراحتی های زایمان مصرف می شود.ضمناً سعد تونیک ، مقوی معده [روا] و نرم کنندۀ سینه [ چونگ] است و برای سوء هاضمه ، نفخ ، بزرگ شدن معده [ چونگ یائوچی و گزیانگفو] ، تهوع، دیسانتری [ هاو] ، درد شکم ، سرماخوردگی ، سرفه [هو] و سردرد مفید است [ ایشی دویا]. در چین علاوه بر موارد فوق سعد را در جوشانده های مختلف به عنوان مدّر و برای معالجۀ ناراحتی های کبد ، زردی و تب بر در مالاریا مصرف می کنند و آن را برای رفع میگرن و سرگیجه نیز بسیار سودمند می دانند و بالاخره داروی موثری برای معالجۀ روماتیسم است               [ می نات].از سعد مخلوط با داروهای موثری برای معالجۀ صرع، سکسکه و رفع ترشحات سوزاکی مهبل استفاده می شود زیرا برای تصفیۀ خون نیز مفید است .

در شبه جزیرۀ مالایا غده های سعد ازچین وارد می شود و از دود آن که داخل بینی دمیده می شود برای رفع درد بینی استفاده می شود [برکیل]. به عنوان مدّر بسیار قوی مصرف می شود. جوشاندۀ سادۀ آن ضدکرم شکم و قاعده آور است . در جاوه برای قطع اسهال مصرف می شود در فیلیپین جوشاندۀ ریشۀ آن را برای اسهال خونی می خورند و در استعمال خارجی روی صورت  می ریزند، برای رفع درد دندان مفید است . سعدخشک و یا جوشاندۀ آن را برای رفع درد معده می خورند.

و امّا سعد کوفی از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی خشک و نسبتاً گرم است و از نظر خواص معتقدند که خوردن آن مدّر است یعنی ترشح ادرار را زیاد می کند و قاعده آور است . دهانۀ عروق را باز کرده و عفونتها را خارج می سازد. جهت کاهش سردردهای سرد ، بدبویی بینی ، روشن کردن و جلای رنگ رخسار ، برای خفقان ، یرقان ، زخمهای معده ، تقویت معده ، هاضمه ، اعصاب، افزایش نیروی جنسی و اشتهای به غذا مفید است . سعد را با آب بسایید و در ظرف سفالی بر آتش بگذارند تا آب آن جذب شود ، و هر روز ناشتا قدری از آن را بخورند ، برای تقویت معده ، رفع سوزش دهانۀ معده که در اثر بدهضمی غذا ایجاد شده باشد و همچنین برای رفع بدبویی دهان که منشاء آن بدی هضم معدی باشد ، مفید است . اگر از جوشاندۀ آن به صورت قطره در گوش چکانیده شود برای رفع سنگینی شنوایی مفید است . اگر دندانها و لثه ها را با گرد آن بشویند و مالش دهند برای خوشبویی دهان و تقویت دندانها و لثه ها و سفت کردن لثه ها مفید می باشد . اگر گرد آن را داخل صابون کنند صابون بسیار معطر و خوشبو میشود.پاشیدن گرد سعد روی زخمهای کهنه برای رویانیدن گوشت مفید است . اگر 30 گرم سعد را در 450 گرم سرکه رقیق جوشانیده باشند خوردن آن به تدریج ظرف 4-3 روز که هر بار 30 گرم خورده شود برای دفع اقسام کرم معده کرم کدو مفید و موثر است . اسراف در خوردن و یا خوردن آن به طور مداوم مضّر است و موجب ایجاد اختلال درخون می شود.